Zioła i ich lecznicze działanie były poznawane przez ludzkość na przestrzeni wieków.
Już człowiek pierwotny odżywiał
się różnymi pokarmami roślinnymi, przy czym niektóre z nich o określonym
działaniu biologicznym (rośliny o działaniu przeczyszczającym, moczopędnym lub
wymiotnym) przyjmował sporadycznie – w przypadku zaburzeń fizjologicznych, to
znaczy stosował jako leki. Nie interesowało go, dlaczego lub w jaki sposób
działały te zioła. Uważał, że w roślinach tkwi niezaprzeczalnie tajemna,
magiczna moc, która ma możność uzdrawiania lub co najmniej łagodzenia cierpień.
Z upływem czasu człowiek coraz
bardziej zrozumiał znaczenie naturalnych zasobów surowcowych. Działanie
lecznicze roślin stało się celem poczynań naukowych. Obecnie wiadomo, że efekt
terapeutyczny roślin jest uwarunkowany obecnością w nich różnych związków
chemicznych, często o bardzo złożonej budowie chemicznej i silnym działaniu
biologicznym.
Ponieważ ziołami nazywamy rośliny
lecznicze, zawierające środki chemiczne o właściwościach specyficznego
oddziaływania na organizm ludzki, poniżej została przedstawiona charakterystyka
ważniejszych, z punktu widzenia farmakologicznego, grup związków, tzw.
substancji czynnych, występujących w omawianych poniżej surowcach.
Dawniejszy podział roślinnych
substancji czynnych na dwie podstawowe grupy:
a)
związków o silnym oddziaływaniu
fizjologicznym na organizm człowieka oraz
b)
substancji o łagodnym efekcie
terapeutycznym
nie
jest dokładny, ponieważ w wielu sytuacjach trudno jest ściśle ustalić
przynależność do określonej grupy. Wiele roślin nietrujących, stosowanych przez
dłuższy czas, może w efekcie spowodować nieodwracalne zmiany narządów
miąższowych miąższowych w organizmie zwierzęcym. Z kolei najsilniejsze
trucizny, odpowiednio dawkowane, okazują się rewelacyjnymi lekami. Dlatego też
podział poszczególnych grup substancji czynnych został oparty na ich ogólnym
charakterze chemicznym. W ten sposób roślinne substancje chemiczne,
odpowiedzialne za działanie lecznicze, podzielono na 11 podstawowych grup:
1) alkaloidy
2) glikozydy (z uwzględnieniem saponin)
3) flawonoidy
4) kumaryny
5) garbniki
6) gorycze (goryczki)
7)
węglowodany (cukry)
8)
tłuszcze (lipidy)
9)
witaminy
10)
kwasy organiczne
11)
olejki eteryczne
Alkaloidy to produkty
przemiany materii niektórych roślin. Są związkami o charakterze zasadowym, w
swoim składzie zawierają azot (N), węgiel (C), wodór (H) i zazwyczaj tlen (O). Niektóre
alkaloidy nie zawierają tlenu, np. nikotyna, pilokarpina i inne. Większość
alkaloidów to substancje stałe, krystaliczne, przeważnie bezbarwne i bezwonne,
o smaku gorzkim. Związki te charakteryzują się złożoną budową chemiczną oraz
silnym działaniem fizjologicznym na organizm człowieka i zwierząt. Do tej grupy
zaliczamy znane trucizny jak koniina, strychnina, kumaryna i inne. W roślinach
alkaloidy z reguły występują w zespołach o podobnym lub tym samym podstawowym
układzie chemicznym, np. alkaloidy pochodne tropanu ( atropina, skopolamina,
hyoscyamina), izochinoliny (papaweryna, narkotyna, emetyna, cetelina,
chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna), morfinanu (morfina, kodeina,
tebaina).
Pierwszym
alkaloidem, wydzielonym przez Sertürnera z niedojrzałych makówek w 1803 roku
była morfina, a określenia „alkaloidy” dla tych roślinnych związków użył po raz
pierwszy niemiecki aptekarz Meissner.
Glikozydy są
połączeniami cukrów ze związkami niecukrowymi, np. aglikonami. W zależności od
charakteru chemicznego aglikonu, wyróżnia się szereg grup chemicznych związków
glikozydowych, wykazujących zróżnicowane działanie biologiczne, niekiedy bardzo
specyficzne i silne, np. glikozydy o aglikonie sterydowym (cyklopentanoperhydrofenantrenowym),
tzw. glikozydy nasercowe, występujące w rodzinach: Liliaceae ( np.
konwalia, cebula morska), Scrophulariaceae (naparstnica), Ranunculaceae
(miłek wiosenny), Apocynaceae (strofantus) i inne.
Szeroko rozpowszechnioną
w naturze grupę chemiczną stanowią glikozydy flawonowe, wśród których na
szczególną uwagę zasługuje rutyna (3-ramnoglukozyd kwercetyny). Ze względu
jednak na to, że działanie farmakologiczne wykazują również często występujące
w roślinach wolne aglikony, związki flawonoidowe wydzielono jako odrębną grupę
substancji czynnych.
Do glikozydów
o specyficznych własnościach zaliczane są saponiny – roślinne związki
bezazotowe, w których część cukrowa, zbudowana z kilku połączonych ze sobą
cukrów prostych, wiąże się z aglikonem sterydowym lub trójterpenowym. Saponiny
wytrząsane z wodą pienią się (sapo – mydło), tworząc roztwory koloidalne.
Związki te mają zdolność hemolizowania erytrocytów. Przyjęte do wewnątrz nie
resorbują się z przewodu pokarmowego, lecz ułatwiają wchłanianie innych
substancji obecnych w roślinie. Powodują drażnienie błon śluzowych przez co warunkują
działanie wykrztuśne.
Na uwagę zasługują także glikozydy fenolowe (np. arbutyna,
występująca w liściach borówek) i salicyna, popelina oraz monotropitozyd –
pochodne kwasu salicylowego salicylowego działaniu zbliżonym do aspiryny.
Dużą grupę tworzą także glikozydy antrachinonowe obecne np.
w korze kruszyny, kłączach rzewienia, aloesie, liściach i strączkach senesu,
warunkujące działanie przeczyszczające tych surowców.
Flawonoidy są powszechnie
występującymi w roślinach substancjami o charakterze barwników, których
podstawowy układ składa się z 15 atomów węgla (C), ugrupowanych w dwa
pierścienie benzenowe, połączone mostkiem propanowym. Są to związki najczęściej
o barwie żółtej, występujące w różnych częściach rośliny, głównie w kwiatach i
liściach. Związki te mają wielokierunkowe działanie lecznicze, m. in. na uwagę
zasługuje
wykazywane
przez rutynę i inne flawonoidy działanie uszczelniające i uelastyczniające
naczynia kapilarne, co powoduje zmniejszenie ich przepuszczalności (obrzęki) i
kruchości (wybroczyny krwawe). Znane jest działanie nasercowe (wpływ na
przepływ wieńcowy) związków flawonoidowych głogu, np. witeksyny i jej
pochodnych oraz działanie spazmolityczne i moczopędne niektórych pochodnych
apigeniny, kemferolu i kwercetyny. W handlu znajdują się specyfiki
farmaceutyczne, zawierające wyizolowane kompleksy flawonoidów (np. Rutisol),
względnie specyfiki mieszane, w składzie których oprócz flawonoidów znajdują
się inne substancje, np. witamina C (Rutinoscorbin) lub escyna – saponina
(Venescin).
Kumaryny to związki chemiczne, które są szeroko rozpowszechnione w
przyrodzie. Podstawowym związkiem w tej grupie jest benzo-α-piron, zwany
kumaryną, który wykazuje charakterystyczny zapach suszonego siana. Kumaryny
występują w różnych częściach roślin w postaci glikozydowej (rozpuszczone w
soku komórkowym) lub w postaci wolnych aglikonów, jako składniki olejku
eterycznego. Znajdują się w roślinach w znacznych ilościach, np. zawartość
dafniny w pączkach Daphne odorata L. dochodzi do 22%.
W obrębie tej grupy obserwuje się dużą różnorodność budowy
chemicznej (izokumaryny, furanokumaryny, piranokumaryny). Również własności
biologiczne kumaryn są bardzo zróżnicowane. Niektóre związki kumarynowe
wykazują działanie analogiczne do rutyny (np. eskulina i eskuletyna – kumaryny
kasztanowca). Bergapten, imperatoryna i ksantotoksyna (kumaryny rodziny Umbelliferae
) pobudzają pigmentację skóry, dlatego są stosowane w bielactwie samoistnym, a
piranokumaryny aminka egipskiego (Ammi visnaga L.) działają
przeciwskurczowo i rozszerzają naczynia wieńcowe. Wiele związków kumarynowych
ma słabe działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Benzo-α-piron
obecny w nostrzyku (Melilotus officinalis L.), zielu marzanki
wonnej (Asperula odorata L.), zielu żubrówki (Hierochloe australis L.) i
innych roślinach jest substancją toksyczną, działająca depresyjnie na ośrodkowy
układ nerwowy. Większe dawki uszkadzają narządy miąższowe (nerki i wątrobę).
Zaś już proste pochodne kumaryny, jak np. umbeliferon, wykazują cenne własności
przeciwskurczowe i osłaniające przed wpływem promieniowania ultrafioletowego,
toteż są używane do produkcji maści używanych przy naświetlaniu lampą kwarcową.
Garbniki są bezazotowymi substancjami naturalnymi o cierpkim,
ściągającym smaku, rozpuszczalnymi w wodzie i alkoholu. Pod względem chemicznym
są to związki o złożonym składzie, o charakterze polifenoli. Wyróżniamy wśród
nich 2 zasadnicze grupy:
a)
garbniki hydrolizujące, tzw. galotaniny (połączenia estrowe kwasu galusowego
lub połączenia glikozydowe kwasu elagowego)
b)
garbniki katechinowe (produkty kondensacji katechin)
Związki
te wykazują wspólne właściwości aglutynowania czerwonych ciałek krwi, tworzenia
trwałych połączeń z białkami (wytrącanie białka z roztworu) oraz
przekształcania surowej skóry zwierzęcej w rzemień.
Garbniki charakteryzują się ogólnie
działaniem ściągającym (adstrigens). Dzięki ściąganiu nadmiernie rozpulchnionej
błony śluzowej i tworzeniu na jej powierzchni ochronnej membrany ze
skoagulowanego białka mają własności przeciwzapalne.
Gorycze to bezazotowe związki chemiczne często o charakterze
glikozydów, pochodne różnych układów. Grupa ta została wydzielona jedynie ze
względu na intensywnie gorzki smak, wyczuwalny w stężeniach, przy których nie
obserwuje się jakiegoś określonego działania farmakologicznego. Gorycze
występują powszechnie w roślinach, a szczególnie często wśród przedstawicieli
rodzin botanicznych Gentianaceae, Compositae i Labiatae.
W dwóch
pierwszych rodzinach spotyka się z reguły gorycze irydoidowe, tj. pochodne
monoterpenów cyklopentanowych.
Gorycze
oddziaływują na zakończenie nerwów smakowych i przez odruch powodują zwiększone
wydzielanie śliny i soków trawiennych, podwyższając kwasowość żołądka. Poza
stosowaniem ich jako środka do pobudzenia apetytu i polepszenia trawienia
stosuje się je jako leki ogólnie wzmacniające w różnego rodzaju osłabieniach,
np. przy anemii i w rekonwalescencji. Związki te działają tylko przyjęte
doustnie, najczęściej w postaci wyciągów alkoholowych z surowca lub w postaci
win, zażytych na 20-60 minut przed posiłkiem.
Węglowodany są ogromną grupą substancji roślinnych o charakterze
cukrów i związków cukropochodnych. Obejmuje ona materiały budulcowe komórek
(np. celuloza, hemiceluloza), jak też zapasowe (np. skrobia, sacharoza,
insulina). Węglowodany dzieli się na cukry proste, oligosacharydy (związki
złożone z kilku cząsteczek cukrów prostych) prostych i wielocukry -
polisacharydy (zbudowane z licznych cząsteczek cukrów prostych). Najbardziej
znanymi i występującymi w naturze cukrami prostymi są heksozy, zawierające 6
atomów węgla w cząsteczce, np. glukoza (cukier gronowy), fruktoza (cukier
owocowy) oraz galaktoza, a z polisacharydów, np. sacharoza (cukier buraczany) i
maltoza (cukier słodowy).
Węglowodany stanowią główny składnik
pożywienia człowieka i zwierząt. Wiele z nich wykazuje też działanie lecznicze
(glukoza, miód pszczeli, śluzy, gumy).
Tłuszcze są tą grupą związków organicznych, które obok białek i
węglowodanów występują w organizmach roślinnych. Pod względem chemicznym są to
estry wysokocząsteczkowych kwasów tłuszczowych i gliceryny. Tłuszcze to często
substancje zapasowe, występujące obficie zwłaszcza w nasionach roślin oleistych
(len, słonecznik, rzepak). W skład niektórych olejów roślinnych wchodzą różne
specyficzne kwasy tłuszczowe, warunkujące działanie lecznicze tych olejów. Do takich
kwasów należą: kwas linolowy i linolenowy (występujący w oleju lnianym), kwas
rycynolowy (występujący w oleju rycynowym), kwasy cykliczne – hydnokarpowy i
czolmugrowy o działaniu przeciwprądowym, występujące w oleju z nasion roślin z
rodzaju Hydnocarpus.
Witaminy to związki różnorodne pod względem budowy chemicznej,
stanowiące uzupełnienie składników pokarmowych organizmów zwierzęcych. Można je
również nazwać katalizatorami organicznymi, których brak lub niedobór w ustroju
człowieka, doprowadza do wielu zaburzeń, nazywanych ogólnie awitaminozami, np.
szkorbut (gnilec), krzywica (rachityzm), choroba beri-beri i wiele innych.
Wspólną
cechą wszystkich witamin jest ich niezbędność do normalnego przebiegu różnych
procesów fizjologicznych w organizmie zwierzęcym. Dostarczanie organizmowi
człowieka dostatecznych ilości witamin wraz z pożywieniem jest niezwykle ważne,
ponieważ nie ma zdolności ich syntetyzowania. Witaminy oraz prowitaminy, tj.
związki, z których w ustroju zwierzęcym mogą być wytworzone witaminy, są
produkowane przez organizmy roślinne.
Nazwa
„witaminy” została wprowadzona do piśmiennictwa przez polskiego lekarza
Kazimierza Funka. Mimo, że większość witamin nie ma charakteru amin, ani też
nie ma azotu (N) w cząsteczce, nazwa ta przyjęła się i spopularyzowała w całym
piśmiennictwie międzynarodowym.
Kwasami
organicznymi nazywamy związki
chemiczne, których cząsteczki lub jony mogą utworzyć wiązania kowalencyjne z
innymi cząsteczkami za pomocą wspólnych par elektronów, dostarczanych przez te
drugie cząsteczki. Według innej definicji, kwasy organiczne to związki
chemiczne wywołujące barwne reakcje ze wskaźnikami, np. czerwone zabarwienie
lakmusu, zdolne do reagowania z metalami – z wydzieleniem wodoru (H) – i mające
kwaśny smak.
Najważniejsze
z kwasów organicznych to kwasy: cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy i mrówkowy.
Wszystkie działają jako łagodny środek przeczyszczający.
Olejki
eteryczne nie mają nic wspólnego z
olejami roślinnymi. Są to mieszaniny związków terpenowych lub aromatycznych
substancji lotnych, wytwarzane przez rośliny i odkładane w specjalnie do tego
celu przeznaczonych komórkach, przewodach lub zbiornikach olejowych. Niektóre
rośliny (z rodzaju Labiatae i Compositae) wytwarzają i magazynują
olejek eteryczny w gruczołach olejkowych, znajdujących się na zewnątrz organów
roślinnych, np. na liściach, na zalążkach, na okwiecie itd.
Olejki
eteryczne są najczęściej substancjami płynnymi, bezbarwnymi, rzadko żółtymi lub
niebieskimi (azulen), silnie pachnącymi. Zapach ten jest uwarunkowany
obecnością estrów, fenoli, alkoholi, aldehydów, ketonów, eterów i innych. W
skład jednego olejku może wchodzić wiele związków chemicznych, z których
najczęściej jeden lub kilka występują w przewadze. Zawartość głównego składnika
została wykorzystana do klasyfikacji olejków, np. olejki mentolowe, karwonowe,
tymolowe, eugenolowe itd. Zawartość olejku w roślinach może być różna, np. w
pączkach kwiatowych Eugenia caryophyllata (Myrtaceae) występuje
około 20% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem (ponad 95%) jest
eugenol.
Olejki eteryczne mają działanie moczopędne, wykrztuśne, przeciwzapalne,
żółciopędne i żółciotwórcze, spazmolityczne i antyseptyczne. Liczne olejki
eteryczne są wykorzystywane w przemyśle spożywczym jako środki aromatyzujące
lub poprawiające smak.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz